TEZHİP SANATINDA KOLTUK SÜSLEMESİ
Tezyini sanatlar arasında, geleneksel sanatlarımızın baştacı diyebileceğimiz hat sanatının, tamamlayıcısı olarak kabul edilen tezhip sanatı; en az hat sanatı kadar önemli bir yer tutmaktadır. Bazı müzehhiplerin deyimiyle hattın elbisesi olarak nitelendirilen tezhip sanatının kendi içinde süsleme unsurları vardır..
Özellikle yazma eserlerde yazılı sahifenin, levha hatlarında da satırın yada başlığın her iki yanında, yazının cinsine uygun ölçülerde bırakılan dikdörtgen veya kare boşluklara "koltuk", bu alanlara yapılan tezyinata da "koltuk tezhibi" denir..Bu boşluklar genellikle simetrik veya birbirine Çok yakın ölçülerde asimetrik olabilmektedir. Koltuklarda, kendi içinde serbest olabilmekle birlikte birbiri ile simetrik kompozisyonlar Çalışılır.
Yazma eserler arasında Ahmed Karahisari "MUSHAF-I ŞERİFİ" koltuk süslemeleri bakımından son derece zengin ve örnek teşkil edebilecek niteliktedir.
Eserde koltuk tezhiplerinde özel bir düzenlemeye dikkat edilmiştir. Kimi zaman her sayfada koltuklar karşılıklı ya da Çapraz olarak aynı desen tekrarlanır. Kimi zaman da her sayfada yer alan bu dört koltuğun hepsi değişik süslenmiştir. Ancak ayna gibi, karşıdaki sayfada da bu süslemeler tekrarlanmıştır. Bu Çeşitlilik bazen de aynı desenin değişik renklerle boyanmasıyla elde edilmiştir. Böylece koltuk tezhipleri son derece Çeşitlilik arzetmektedir. 2360 koltuk tezhibinin dörtte birinde, bazılarının arasında sadece ufak farklar olmak üzere yaklaşık 500, birbirinden farklı olmak üzere 100 den fazla değişik kompozisyon denendiği görülmektedir..
Kuran-ı kerimin koltuk tezhipleri, tuğralarda olduğu gibi, boyasız zeminde kıvrım dallar üzerinde, negatif hatayîlerle İslimi üslubunda, halkâr tarzında ya da boyasız zemine Kara Memi üslubunda Çiçekler yapılarak dinlendirici bir görünüm kazanır. Bazen altın yaldızın ağırlıklı olduğu farklı bir sadeliğe bürünür. Kimi zaman da birbirine zıt renklerin cesaretle kullanıldığı Çarpıcı bir renklilikle karşımıza Çıkar.
Koltuk tezhiplerinin en ilginç yanı, aynı motif veya üsluplardan oluşturulan kompozisyonlarda tümden ayrıntıya inen yaklaşımlardır. Örneğin, Çiçekli rumî adı verilen süsleme türünün bütününden Çok, küçük ayrıntılara inen biçimlendirmeleriyle Çeşitli yorumlar yapılmıştır.
Sanatçıları, kitap tezhibinin alışılmış kalıplarının dışına Çıkmaya zorlayan nedenleri sıralamak gerekirse, Çeşitlilik isteğinin önde geldiği söylenebilir. Bunun yanında diğer önemli faktörün celî (iri) yazı ve sayfa boyutuyla uyum sağlama isteği olduğu gözlenmektedir. Celî hat ile bütünleşen iri motif ve Çarpıcı renk lekelerinden oluşan bu süslemeler, kişiyi ilk görüşte etkileyen ve Çevresiyle uyum sağlayan Osmanlı bezeme estetiğini en iyi şekilde yansıtır.
Serbest levhada koltuk deseninin kenar deseni ile uyumlu olması gerekliliği vardır. Önce koltuk işlenmiş ise; kenar süsleme, koltuktaki süslemeyi tamamlayıcı olmalı, kompozisyon bütünü ile ele alındığında koltuk ile kenarın birbiri ile hem desen hem renklendirme olarak tam bir uyum ve ahenk içinde olması gerekmektedir.
Hilye-i Şerifelerde koltuk, genellikle yazının alt bölümündeki etek olarak tabir edilen nesih satırların iki yanlarında olur. Buradaki koltuk tezhibi, yine üstte kullanılan desenin tezhibi ile uyumlu olmalıdır.
Bir koltuk deseni Çalışılırken, altın zemin ve lacivert zemin dengesi birbirine mümkün mertebe denk olmalıdır. Çiçeklerde kullanılan renklerin de, desenin Çeşitliliğine göre rumi ve ipliklerle oluşturulan formların renklerini tamamlayıcı olmasına özen gösterilmesi icabeder.
Bu hususlara dikkat edilerek Çalışıldığında, müzehhibbe-müzehhip olgun ve ahenkli, göze olduğu kadar gönüle de hitap eden bir eseri nihayetlendirmenin huzuruna varır.
Ve gönlünü yepyeni bir hüsn-ü hatta, bambaşka bir ruminin, bambaşka bir goncagülün rüzgarına vermiş, sanat ikliminin tezhip mevsimindeki yeni yolculuğuna Çıkmıştır Çoktan...
Fatma ÖZçAY Tezhip sınıfı öğrencisi Belgin TUNA
